تابه‌حال پیش آمده است که بین استفاده از «کسره» و حرف «ه» شک کنید و ندانید که هریک از آن‌ها را چه زمانی باید به کار ببرید. در این نوشته یک بار برای همیشه مشکل هکسره یا همان ه کسره را برای شما حل می‌کنیم تا دیگر در ذهنتان سؤالی دربارۀ اینکه «هکسره یعنی چه»، «فرق بین ه و هکسره چیست» و… باقی نماند.
هکسره چیست؟
ازآنجاکه در زبان فارسی تکواژ صدای e با چند روش نوشته می‌شود، گاهی پیش می‌آید که در استفاده از «ــِـ» یا «ه» اشتباه کنیم و یکی را به‌جای دیگری به کار ببریم. احتمالاً دیده‌اید که در پیام‌ها به‌جای «حالِ منم خوبه» می‌نویسند «حاله منم خوبه»، که صددرصد غلط است! به‌کار‌بردن «ه» به‌جای کسره (ــِـ)، باعث ایجاد نوعی غلط املایی می‌شود که آن را هکسره می‌نامیم. هِکَسْرِهْ یک عنوان ابتکاری است که وحید آنلاین آن را معرفی کرد و اگر بخواهیم آن را به زبان ساده توضیح بدهیم، یعنی هیچ‌وقت و تحت هیچ شرایطی، آخر جمله کسره نمی‌آید.
نحوۀ صحیح به‌کار‌بردن هکسره
آوای /e/ در پایان واژه‌های زبان فارسی دو نمود خطی و حداقل چهار کاربرد زبانیِ متفاوت دارد:
- نقش‌نمای اضافه که به‌صورت «کسره» ظاهر می‌شود: دوستِ تو، مدادِ من، کوهِ دماوند.
- درست: حال من خوب است.
- نادرست: حاله من خوب است.
- به‌جایِ «است» و حروف آخر بعضی واژه‌ها، وقتی به‌صورت محاوره نوشته می‌شوند، ظاهر می‌شود: حالم خوبه، می‌خوره، اگه.
- درست: حال من خوبه.
- نادرست: حال من خوبِ.
- نشانۀ معرفه در زبان گفتاری که به‌صورت «ه» ظاهر می‌شود: دختره، پسره، مغازه‌داره.
- درست: به دختره زنگ زدی؟
- نادرست: به دخترِ زنگ زدی؟
- به‌عنوان حرف اصلی در انتهای کلمات ظاهر می‌شود: دانه، انگیزه، روزنه، خانه.
- درست: دسته‌بیل، دسته‌هاونگ.
- نادرست: دستِ بیل، دستِ هاونگ.
در صورت تمایل می‌توانید کتاب‌های زیر را هم تهیه و مطالعه کنید:
- کتاب اصول نگارش ساده فارسی
- کتاب مبانی درست نویسی زبان فارسی معیار
- کتاب مساله درست و غلط نگارش و پژوهش در زبان فارسی
تشخیص هکسره در جمله، در خیابان و در دنیای مجازی!
در چند سال اخیر و با روندی روبه‌رشد، شاهد کاربرد نابجا و نادرست نقش‌نمای اضافه و «ه» بوده‌ایم. کاربرد نا‌بجایی که به نظر می‌رسد صدای روشن‌فکران، زبان‌شناسان، ویراستاران، کاربران شبکه‌های مجازی و در یک کلمه، مردم را درآورده است. با جست‌وجوی هشتگ هکسره در توییتر فارسی و با نگاهی گذرا به آرای کاربران، کاملاً روشن می‌شود که این مسئله نزد همه مشکل تلقی نمی‌شود و حتی بعضی آن را مسئله‌ای حقیر و ناچیز می‌شمرند. (توییت آزاده مظفری)
اما نکتۀ مهم اینجاست که این کاربرد غلط منحصر به حوزۀ مطبوعات و شبکه‌های اجتماعی نیست. این روزها کافی است نگاهی به بیلبوردها و تابلوهای تبلیغاتی شهر بیندازیم تا به عمق فاجعه پی ببریم.
یک روز در تایم‌لاین دیدیم که فرزانه قبادی عکسی از عرشۀ تبلیغاتی با عنوان «کی املاش بیسته» توییت کرده. کلاً هنگ کرده بودیم!
جایی دیگر دیدیم کاربری به نام مارال عکسی از لایت‌باکس تبلیغاتی انتشارات گاج را توییت کرده و در توضیحاتش نوشته که اشکال هکسره را تلفنی به آن‌ها تذکر داده و از طرف انتشارات گفتند: «از لحاظ طراحی اینجوری قشنگ‌تره!» (املای صحیح: این هاچ نیست، هاجه/ ازطرف گاجه)
در خیابان یوسف‌آباد تهران، رستورانی هست با نام پُرمغزِ «بیست‌تیکِ» که مشخص نیست دربارۀ «تکّه» صحبت می‌کند یا «تیک». البته بعید است شکم گرسنه به این مسائل توجه کند. عکس زیر را کاربری به نام نیمه هادی توییت کرده است.
کاربر دیگری به نام بابای بیتا غلط هکسرۀ دیگری را از بیلبوردهای تبلیغاتی توییت کرده بود (املای صحیح جملۀ بیلبورد: وقت صبحونه است).
در جست‌وجوی مواردی شبیه به این، آنچه بیشتر از بقیه نظرم را به خود جلب کرد، شعار تبلیغاتیِ مارک بیک (Bic) بود: «فقط بیک مثل بیکِ». این عکس را هم کاربری به نام مورات توییت کرده (املای صحیح شعار بیک: فقط بیک مثل بیکه).
اما این غلط‌نویسی‌های هکسره‌ای فقط به فضای مجازی و بسترهای آفلاین تبلیغاتی ختم نمی‌شود، بلکه همان‌طور‌که می‌بینید، میثم جان عکسی از پشت‌نویسی یک خاور گذاشته که «بترس» را «به ترس» نوشته! یعنی غلط هکسره در پشت خاور هم مشاهده می‌شود!
این یکی هم البته شاهکار است! بهترین راه برای کج‌گذاشتن خشت اول! مریم با توییتی به غلط هکسره در کتاب نگارش پایۀ دهم برای تمامی رشته‌ها (ص ۷۷) اشاره کرده است (املای صحیح غلط هکسره در کتاب: پا تو کفش بزرگ‌ترها).
وقتی در یک کتاب درسی چنین اشتباه فاحشی رخ دهد، از طراح آرمِ کارخانۀ بیک و تابلوهای تبلیغاتی و توییت‌های مردم چه انتظاری می‌توان داشت؟
اما این هکسرۀ لعنتی به همین جا و بین مردم عادی در فضای مجازی و طراح‌های بیلبوردهای تبلیغاتی ختم نمی‌شود، بلکه در زیر پوست افراد مشهور کشورمان، مثل بازیگران و خواننده‌ها هم نفوذ کرده است. در توییت زیر که مریم مؤمنی در توییتر خود گذاشته، غلط فاحش هکسره را از خانم ساره بیات می‌بینید (املای صحیح کپشن ساره بیات: این حال من بی‌توست).
بعد از این ماجرا پوستر آهنگ گروه موسیقی هورش باند نظرمان را به خود جلب کرد. اعضای این گروه نام آهنگ خود را «مثله من باش» گذاشته بودند (املای صحیح: مثل من باش). متأسفانه متوجه شدیم این کار در میان هنرمندان و به‌خصوص بچه‌معروف‌های فضای مجازی به‌شدت شایع است.
پیشنهاد نیماتودی
هرچه دیرتر جلوی این غلط را بگیریم، بیشتر به ضرر خودمان است؛ چون امروز اگر با هکسره نجنگیم، فردا باید با عکسره بجنگیم! پس از همین امروز همه با هم درست‌نویسی هکسره را رعایت کنیم. برای آشنایی بیشتر با دستور خط فارسی می‌توانید فایل آموزشی فرهنگستان زبان و ادب فارسی را دانلود کنید.
در ادامه به توییت‌های حمیدرضا پورنصیری و سعید متین توجه کنید.
اضافه‌شدن واژۀ «عه» به‌جای کسرۀ اضافه در زبان فارسی.
حرف دل من رو زدید. دست مریزاد. خیلی حرص می خورم.